گروه نرم افزاری آسمان

فصل دهم : سیاست های حکومتی



10 / 1 اسباب ماندگاری دولت ها

10 / 1 1 برپا داشتن عدالت

فصل دهم : سیاست های حکومتی10 / 1اسباب ماندگاری دولت ها10 / 1 1برپا داشتن عدالت7316.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام آن گاه که از او پرسیده شد که : عدل و بخشش ، کدام یک برترند؟ : عدالت ، کارها را به جای خود می نهد [ و نظم اجتماعی و اقتصادی کامل فراهم می کند] ، ولی بخشش ، آنها را از همان راهی که باید ، بیرون می بَرَد . عدالت ، راهبری فراگیر است ، و بخشش ، حالتی ویژه . [ از این رو ]عدالت ، گرامی ترین و برترینِ آن دو است .7317.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که به عدالتْ رفتار کند ، خداوند ، از دولتش پاسداری کند .7315.امام رضا علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت پیشه کن تا حکومتداری کنی .7316.امام رضا علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت پیشه کن تا حکم برانی .

.


ص: 342

7317.امام رضا علیه السلام :عنه علیه السلام :ما حُصِّنَ الدُّوَلُ بِمِثلِ العَدلِ . (1)7318.بحار الأنوار :عنه علیه السلام :لَن تُحَصَّنَ الدُّوَلُ بِمِثلِ استِعمالِ العَدلِ فیها . (2)7319.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :دولَهُ العادِلِ مِنَ الواجِباتِ . (3)7318.بحار الأنوار:عنه علیه السلام :اعدِل ، تَدُم لَکَ القُدرَهُ . (4)7319.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :ثَباتُ المُلکِ فِی العَدلِ . (5)7320.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :الطّاعَهُ جُنَّهُ الرَّعِیَّهِ ، وَالعَدلُ جُنَّهُ الدُّوَلِ . (6)7320.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :ثَباتُ الدُّوَلِ بِإِقامَهِ سُنَنِ العَدلِ . (7)7321.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :فِی العَدلِ الِاقتِداءُ بِسُنَّهِ اللّهِ ، وثَباتُ الدُّوَلِ . (8)7322.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن عَدَلَ فی سُلطانِهِ استَغنی عَن أعوانِهِ . (9)7323.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :العَدلُ قِوامُ الرَّعِیَّهِ . (10)7321.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :العَدلُ قِوامُ البَرِیَّهِ . (11)7322.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :حُسنُ العَدلِ نِظامُ البَرِیَّهِ . (12) .

1- .غرر الحکم : ح 9574 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 476 ح 8712 .
2- .غرر الحکم : ح 7444 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 408 ح 6904 .
3- .غرر الحکم : ح 5110 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 249 ح 4668 .
4- .غرر الحکم : ح 2285 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 83 ح 1998 .
5- .المواعظ العددیّه : ص 54 .
6- .غرر الحکم : ح 1873 .
7- .غرر الحکم : ح 4715 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 217 ح 4263 ولیس فیه «سنن» .
8- .غرر الحکم : ح 6496 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 355 ح 6023 وفیه «فی العدل طاعه اللّه ، وثبات الدول» .
9- .غرر الحکم : ح 8669 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 441 ح 7665 وفیه «إخوانه» بدل «أعوانه» ، الصراط المستقیم : ج 1 ص 222 وفیه «عدوانه» بدل «أعوانه» .
10- .غرر الحکم : ح 697 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 30 ح 466 و ص 42 ح 994 .
11- .غرر الحکم : ح 806 .
12- .غرر الحکم : ح 4819 .

ص: 343

7323.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ چیز مانند عدالت از دولت ها پاسداری نکرده است .7324.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ چیز به اندازه رفتار عادلانه از دولت ها پاسداری نمی کند .7325.عنه علیه السلام ( فی قولهِ تعالی : {Q} «و اعْلَمُوا أَنَّما أَمْو ) امام علی علیه السلام :دولت عادل ، پایدار است .7324.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت پیشه ساز ، تا اقتدارت استمرار یابد .7325.امام علی علیه السلام ( درباره آیه «بدانید که دارایی ها و فرزندان شما م ) امام علی علیه السلام :پایداری مملکت ، در عدالت است .7326.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :فرمانبری [ از حاکمان] ، سپر شهروندان است ، و عدالت ، سپر دولت ها .7327.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :پایداری دولت ها ، در به پا داشتن سنّت های عادلانه است .7328.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت پیشگی ، پیروی از سنّت های الهی و [ سبب ]پایداری دولت هاست .7329.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که در حکومتش عدالت ورزد ، از یاوران ، بی نیاز گردد .7330.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام ( فی التَّحمیدِ للّه ِِ عزّ و جلّ ) امام علی علیه السلام :عدالت پیشگی ، استواری شهروندان است .7326.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت پیشگی ، [ مایه] استواری مردمان است .7327.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :نیکیِ عدالت ، سامانده مردمان است . .


ص: 344

7328.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :العَدلُ نِظامُ الإِمرَهِ . (1)7329.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :جَعَلَ اللّهُ سُبحانَهُ العَدلَ قِواما لِلأَنامِ ، وتَنزیها مِنَ المَظالِمِ وَالآثامِ ، وتَسنِیَهً لِلإِسلامِ . (2)7330.امام زین العابدین علیه السلام ( در حمد و ستایش خداوند عزّ و جلّ ) عنه علیه السلام :إذا أدَّتِ الرَّعِیَّهُ إلَی الوالی حَقَّهُ ، وأدَّی الوالی إلَیها حَقَّها عَزَّ الحَقُّ بَینَهُم ، وقامَت مَناهِجُ الدّینِ ، وَاعتَدَلَت مَعالِمُ العَدلِ ، وجَرَت عَلی أذلالِهَا (3) السُّنَنُ ، فَصَلَحَ بِذلِکَ الزَّمانُ ، وطُمِعَ فی بَقاءِ الدَّولَهِ ، ویَئِسَت مَطامِعُ الأَعداءِ. (4)7331.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :العَدلُ أقوی أساسٍ . (5)7332.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( لَمّا قالَ لَهُ أبو عُبَیدهَ: اُدعُ اللّه َ لِی ) عنه علیه السلام :العالَمُ حَدیقَهٌ ؛ سَیّاحُهَا الشَّریعَهُ ، وَالشَّریعَهُ سُلطانٌ تَجِبُ لَهُ الطّاعَهُ ، وَالطّاعَهُ سِیاسَهٌ یَقومُ بِهَا المَلِکُ ، وَالمَلِکُ راعٍ یَعضُدُهُ الجَیشُ ، وَالجَیشُ أعوانٌ یَکفُلُهُمُ المالُ ، وَالمالُ رِزقٌ یَجمَعُهُ الرَّعِیَّهُ ، وَالرَّعِیَّهُ سَوادٌ یستَعبِدُهُمُ العَدلُ ، وَالعَدلُ أساسٌ بِهِ قِوامُ العالَمِ . (6)7333.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :العَدلُ أفضَلُ السِّیاسَتَینِ . (7)7334.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :کَفی بِالعَدلِ سائِسا . (8)7335.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :مِلاکُ السِّیاسَهِ العَدلُ . (9) .

1- .غرر الحکم : ح 774 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 42 ح 982 .
2- .غرر الحکم : ح 4789 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4355 .
3- .أی وجوهها وطرقها ، وهو جمع ذِلّ (النهایه : ج 2 ص 166 «ذلل») .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 216 وراجع الکافی : ج 8 ص 352 ح 550 .
5- .غرر الحکم : ح 863 .
6- .بحار الأنوار : ج 78 ص 83 ح 87 .
7- .غرر الحکم : ح 1656 .
8- .غرر الحکم : ح 7031 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 386 ح 6537 .
9- .غرر الحکم : ح 9714 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 486 ح 8960 .

ص: 345

7331.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت پیشگی ، سامانده حکمرانی است .7332.امام صادق علیه السلام ( وقتی ابو عبیده به ایشان عرض کرد: دعا کن که خداو ) امام علی علیه السلام :خداوندِ سبحان ، عدالت را استواری مردم ، پاکی از ستم ها و گناهان ، و سبب تحقّق و اجرای اسلام ، قرار داد .7333.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :هرگاه شهروندان ، حقوق زمامدار را به جا آورند و زمامدار ، حقوق شهروندان را به جا آورد ، حق در میان آنان ، عزیز گردد ، و آیین دینداری بر پا شود ، و نشانه های عدالت ، استوار گردد ، و سنّت ها بر روش درست ، جاری شوند ، و در پرتو آن ، زمانه به صلاح گراید ، و بقای دولت ، جای امیدواری باشد ، و آرزوهای دشمنان ، به ناامیدی گراید .7334.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :عدالت ، نیرومندترین بنیان است .7335.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :جهان ، باغی است که گردشگر آن ، شریعت است ، و شریعت ، پادشاهی است که پیروی اش واجب است ، و پیروی ، روشی است که حکمران ، بدان استوار گردد ، و حکمران ، چوپانی است که سپاهیان ، او را کمک کنند ، و سپاهیان ، یاورانی اند که ثروتْ آنان را اداره کند ، و ثروت ، روزی ای است که مردمان ، آن را گِرد آورند ، و مردمان ، توده هایی هستند که عدالت ، آنان را به بندگی کَشَد ، و عدالت ، بنیانی است که جهان ، با آن استوار گردد .7336.الإمامُ العسکریُّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت ، بهترین شیوه اداره کردن است .7337.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بَس است عدالت ، به عنوان اداره کننده .7338.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :معیار سیاست ، عدالت است . .


ص: 346

7339.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :خَیرُ السِّیاساتِ العَدلُ . (1)7340.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :لا رِیاسَهَ کَالعَدلِ فِی السِّیاسَهِ . (2)7336.امام عسکری علیه السلام :عنه علیه السلام :جَمالُ السِّیاسَهِ العَدلُ فِی الإِمرَهِ ، وَالعَفوُ مَعَ القُدرَهِ . (3)7337.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الرَّعِیَّهُ لا یُصلِحُها إلّا العَدلُ . (4)7338.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :اِجعَلِ الدّینَ کَهفَکَ ، وَالعَدلَ سَیفَکَ ؛ تَنجُ مِن کُلِّ سوءٍ ، وتَظفَر عَلی کُلِّ عَدُوٍّ . (5)7339.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :إذا بُنِیَ المُلکُ عَلی قَواعِدِ العَدلِ ، ودُعِمَ بِدَعائِمِ العَقلِ نَصَرَ اللّهُ مَوالِیَهُ ، وخَذَلَ مُعادِیَهُ . (6)7340.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :قُلوبُ الرَّعِیَّهِ خَزائِنُ راعیها ، فَما أودَعَها مِن عَدلٍ أو جَورٍ وَجَدَهُ . (7)7341.عنه علیه السلام ( مِن کتابٍ لَهُ إلی عبدِ اللّه بنِ عبّاسٍ ) عنه علیه السلام :ما عُمِرَتِ البُلدانُ بِمِثلِ العَدلِ . (8)7342.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :عَدلُ السُّلطانِ خَیرٌ مِن خَصبِ الزَّمانِ . (9)7343.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :بِالعَدلِ تَتَضاعَفُ البَرَکاتُ . (10)7344.الإمامُ الحسینُ علیه السلام ( لَمّا أتاهُ خَبرُ شَهادَهِ مسلمٍ ) عنه علیه السلام :مَن عَدَلَ تَمَکَّنَ . (11) .

1- .غرر الحکم : ح 4948 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 237 ح 4505 .
2- .غرر الحکم : ح 10895 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 544 ح 10115 .
3- .غرر الحکم : ح 4792 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 223 ح 4356 .
4- .غرر الحکم : ح 1342 و ح 4215 وفیه «بالعدل تصلح الرعیّه» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 303 ح 5396 وفیه «صلاح الرعیّه العدل» .
5- .غرر الحکم : ح 2433 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 77 ح 1853 وفیه «تظهر» بدل «تظفر» .
6- .غرر الحکم : ح 4118 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 132 ح 2971 .
7- .غرر الحکم : ح 6825 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 370 ح 6243 وفیه «مَلِکها» بدل «راعیها» .
8- .غرر الحکم : ح 9543 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 481 ح 8864 .
9- .مطالب السؤول : ص 56 .
10- .غرر الحکم : ح 4211 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 188 ح 3858 .
11- .غرر الحکم : ح 7711 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 428 ح 7283 .

ص: 347

7341.امام علی علیه السلام ( در نامه خود به عبد اللّه بن عباس ) امام علی علیه السلام :بهترین سیاست ها ، عدالت پیشگی است .7342.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :هیچ آقایی ای مانند عدالت در مدیریت نیست .7343.امام علی علیه السلام ( در شعری ) امام علی علیه السلام :زیبایی سیاست ، عدالت پیشگی در حکمرانی ، و گذشت در زمان توانمندی است .7344.امام حسین علیه السلام ( پس از شنیدن خبر شهادت مسلم ) امام علی علیه السلام :شهروندان را جز عدالت ، اصلاح نکند .7345.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :دین را پناهگاه و عدالت را شمشیر خویش قرار ده تا از هر بدی ای بِرَهی و بر هر دشمنی پیروز گردی .7346.شرح نهج البلاغه : أوحَی اللّه ُ تعالی إلی بعضِ أنامام علی علیه السلام :اگر حکومت ، با پایه های عدالت بنا شود و با خِرَد پشتیبانی گردد ، خداوند ، دوستدارانش را پیروز و دشمنانش را خوار سازد .7347.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :دل های شهروندان ، گنجینه های حکمرانان است . آنچه از عدالت و ستم در آن ذخیره سازد ، خواهد یافت .7348.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :شهرها به چیزی جز عدالت ، آباد نگردند .7349.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :عدالت پادشاه ، بهتر از فراوانی و خرّمی روزگار است .7345.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :در سایه عدالت ، نعمت ها چند برابر شوند .7346.شرح نهج البلاغه :امام علی علیه السلام :آن که عدالت ورزد ، قدرت یابد . .


ص: 348

7347.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن عَدَلَ فِی البِلادِ نَشَرَ اللّهُ عَلَیهِ الرَّحمَهَ . (1)7348.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : مَن عَمِلَ بِالعَدلِ فیمَن دونَهُ ، رُزِقَ العَدلَ مِمَّن فَوقَهُ . (2)7349.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :لَیسَ ثَوابٌ عِندَ اللّهِ سُبحانَهُ أعظَمَ مِن ثَوابِ السُّلطانِ العادِلِ ، وَالرَّجُلِ المُحسِنِ . (3)7350.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :شَیئان لا یوزَنُ ثَوابُهُما : العَفوُ وَالعَدلُ . (4)7351.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( لابنِهِ الحسنِ علیه السلام ) عنه علیه السلام :سِیاسَهُ العَدلِ ثَلاثٌ : لینٌ فی حَزمٍ ، واستِقصاءٌ فی عَدلٍ ، وإفضالٌ فی قَصدٍ . (5)7352.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :اِستَعِن عَلَی العَدلِ بِحُسنِ النِّیَّهِ فِی الرَّعِیَّهِ ، وقِلَّهِ الطَّمَعِ ، وکَثرَهِ الوَرَعِ . (6)راجع : ص 182 (إقامه العدل) .

10 / 1 2حُسنُ التَّدبیرِ7353.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :المُلکُ سِیاسَهٌ . (7)7354.الإمامُ الحسنُ علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن حَسُنَت سِیاسَتُهُ دامَت رِیاسَتُهُ . (8) .

1- .غرر الحکم : ح 8638 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 460 ح 8361 .
2- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 308 ح 535 .
3- .غرر الحکم : ح 7526 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 410 ح 6976 .
4- .غرر الحکم : ح 5769 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 297 ح 5298 .
5- .غرر الحکم : ح 5592 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 284 ح 5141 وفیه «سیاسه الدین ثلاث : رقّه فی حزم ...» .
6- .غرر الحکم : ح 2408 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 77 ح 1860 .
7- .غرر الحکم : ح 17 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 18 ح 45 .
8- .غرر الحکم : ح 8438 ؛ نظم درر السمطین : ص 160 وفیه «دانت» بدل «دامت» .

ص: 349



10 / 1 2 تدبیر نیکو

7355.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که در شهرها عدالت پیشه سازد ، خداوند ، رحمتش را بر او ارزانی دارد .7353.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام از حکمت های منسوب به ایشان : آن که با زیردستان به عدالت رفتار کند ، از بالادستان ، عدالتْ روزی اش گردد .7354.امام حسن علیه السلام :امام علی علیه السلام :پاداشی نزد خداوند سبحان ، بزرگ تر از پاداش زمامدارِ عادل و مرد نیکوکار نیست .7355.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :دو چیز است که پاداش آنها اندازه نشود : گذشت و عدالت .7356.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :سیاست عادلانه ، سه چیز است : نرمی در دوراندیشی ، به نهایت رساندن عدالت ، و احسانِ به اعتدال .7357.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :در برپایی عدالت ، از خوش نیّتی در میان شهروندان ، و چشمداشتِ اندک ، و پارسایی فراوان ، کمک بجو .ر . ک : ص 183 (به پا داشتن عدالت) .

10 / 1 2تدبیر نیکو7361.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :کشورداری ، [ همان] سیاست است .7356.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که سیاستی نیکو پیشه سازد ، آقایی اش دوام یابد .

.


ص: 350

7357.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :حُسنُ السِّیاسَهِ یَستَدیمُ الرِّیاسَهَ . (1)7358.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :حُسنُ السِّیاسَهِ قِوامُ الرَّعِیَّهِ . (2)7359.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن حَسُنَت سِیاسَتُهُ وَجَبَت طاعَتُهُ . (3)7360.امام علی علیه السلام ( آنگاه که به ایشان عرض شد : اگر درِ خانه کسی را ) عنه علیه السلام :بِحُسنِ السِّیاسَهِ یَکونُ الأَدَبُ الصّالِحُ . (4)10 / 1 3حُسنُ السّیرَهِ7363.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :حُسنُ السّیرَهِ جَمالُ القُدرَهِ ، وحِصنُ الإِمرَهِ . (5)7364.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن کَثُرَ جَمیلُهُ أجمَعَ النّاسُ عَلی تَفضیلِهِ . (6)7365.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن عامَلَ النّاسَ بِالجَمیلِ کافَؤوهُ بِهِ . (7)10 / 1 4الیَقَظَهُ لِحِراسَهِ الاُمورِ7364.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :مِن أماراتِ الدَّولَهِ الیَقَظَهُ لِحِراسَهِ الاُمورِ . (8)7365.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :مِنَ النُّبلِ أن تَتَیَقَّظَ لِاءِیجابِ حَقِّ الرَّعِیَّهِ إلَیکَ ، وتَتَغابی عَنِ الجِنایَهِ عَلَیکَ . (9) .

1- .غرر الحکم : ح 4820 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 229 ح 4409 .
2- .غرر الحکم : ح 4818 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 227 ح 4369 .
3- .غرر الحکم : ح 8025 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 431 ح 7403 .
4- .الکافی : ج 1 ص 28 ح 34 عن یحیی بن عمران عن الإمام الصادق علیه السلام .
5- .غرر الحکم : ح 4847 .
6- .غرر الحکم : ح 8407 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 455 ح 8218 .
7- .غرر الحکم : ح 8716 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 440 ح 7633 .
8- .غرر الحکم : ح 9360 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 469 ح 8558 وفیه «التیقّظ» بدل «الیقظه» .
9- .غرر الحکم : ح 9407 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 470 ح 8597 وفیه «علیک» بدل «إلیک» .

ص: 351



10 / 1 3 نیک سیرتی

10 / 1 4 بیداری و مراقبت از کارها

7366.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام ( فی الدعاءِ ) امام علی علیه السلام :سیاستِ نیکو ، آقایی را پاینده سازد .7367.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام ( لَمّا سَألَهُ محمّدُ بنُ مسلمٍ عن قولِ اللّه ِ ) امام علی علیه السلام :سیاست نیکو ، [ مایه] استواری شهروندان است .7368.عنه علیه السلام ( فی قولهِ تعالی : {Q} «و مَنْ یَتَّقِ اللّه َ یَ ) امام علی علیه السلام :آن که سیاستی نیکو پیشه سازد ، پیروی اش لازم است .7369.عنه علیه السلام ( فی قولِهِ تعالی : {Q} «و یَرْزُقْهُ مِن حَیْثُ ) امام علی علیه السلام :در پرتوِ سیاست نیکو ، تربیتِ درست انجام گیرد .10 / 1 3نیک سیرتی7368.امام صادق علیه السلام ( درباره آیه «و هرکه از خدا پروا کند برای او راه ) امام علی علیه السلام :رفتار نیکو ، زیباییِ قدرت و پناهگاه حکومت است .7369.امام صادق علیه السلام ( درباره آیه «و او را از جایی که گمانش را نمی برد ) امام علی علیه السلام :آن که رفتار نیکش فراوان شود ، مردم بر برتری اش اتّفاق کنند .7370.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که با مردم به نیکی رفتار کند ، مردم نیز با او چنان کنند .10 / 1 4بیداری و مراقبت از کارها7373.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از نشانه های [ پایداری] دولت ، بیداری برای مراقبت کارهاست .7370.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :از زیرکی است : بیداری ات برای ادای حقوق شهروندان و تغافل از ستم آنان بر تو .

.


ص: 352

7371.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :مِن دَلائِلِ الدَّولَهِ قِلَّهُ الغَفلَهِ . (1)10 / 2ما یوجبُ زَوالَ الدُّوَلِ10 / 2 1اِحتِقابُ المَظالِمِ7376.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :شَرُّ الاُمَراءِ مَن ظَلَمَ رَعِیَّتَهُ . (2)7377.الإمامُ الکاظمُ علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن ظَلَمَ رَعِیَّتَهُ نَصَرَ أضدادَهُ . (3)7378.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :عنه علیه السلام :الظُّلمُ بَوارُ الرَّعِیَّهِ . (4)7374.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الظُّلمُ یُدَمِّرُ الدِّیارَ . (5)7375.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن عامَلَ رَعِیَّتَهُ بِالظُّلمِ أزالَ اللّهُ مُلکَهُ ، وعَجَّلَ بَوارَهُ وهُلکَهُ . (6)7376.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : أنصِفِ اللّهَ وأنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِکَ ، ومِن خاصَّهِ أهلِکَ ، ومَن لَکَ فیهِ هَویً مِن رَعِیَّتِکَ ؛ فَإِنَّکَ إلّا تَفعَل تَظلِم ، ومَن ظَلَمَ عِبادَ اللّهِ کانَ اللّهُ خَصمَهُ دونَ عِبادِهِ ، ومَن خاصَمَهُ اللّهُ أدحَضَ حُجَّتَهُ وکانَ للّهِِ حَربا حَتّی یَنزِعَ أو یَتوبَ ، ولَیسَ شَیءٌ أدعی إلی تَغییرِ نِعمَهِ اللّهِ وتَعجیلِ نِقمَتِهِ مِن إقامَهٍ عَلی ظُلمٍ ؛ فَإِنَّ اللّهَ سَمیعٌ دَعوَهَ المُضطَهَدینَ ، وهُوَ لِلظّالِمینَ بِالمِرصادِ . (7) .

1- .غرر الحکم : ح 9410 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 473 ح 8668 وزاد فیه «إقبال» بعد «دلائل» .
2- .غرر الحکم : ح 5717 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 295 ح 5283 .
3- .غرر الحکم : ح 7815 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 429 ح 7299 .
4- .غرر الحکم : ح 807 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 42 ح 995 .
5- .غرر الحکم : ح 1068 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 43 ح 1047 .
6- .غرر الحکم : ح 8740 .
7- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 127 وراجع دعائم الإسلام : ج 1 ص 355 .

ص: 353



10 / 2 اسباب زوال دولت ها

10 / 2 1 ستمگری

7377.امام کاظم علیه السلام :امام علی علیه السلام :از نشانه های [ پایداری] دولت ، کمی غفلت از کارهاست .10 / 2اسباب زوال دولت ها10 / 2 1ستمگری7382.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :بدترینِ حکمرانان ، کسانی اند که بر شهروندان خود ، ستم روا دارند .7379.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که بر شهروندان خویش ستم ورزد ، مخالفان خود را یاری رسانده است .7380.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ستم ، نابود کننده شهروندان است .7381.امام علی علیه السلام ( در سفارشهایش به کمیل ) امام علی علیه السلام :ستم ، شهرها را ویران می سازد .7382.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که با شهروندان خویش با ستم رفتار کند ، خداوند ، دولتش را نابود می کند و نابودی و هلاکت او را سریع سازد .7383.بحار الأنوار :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : دادِ خدا و مردم را از خود و خویشاوندان نزدیک خویش و آن کس از شهروندان که دوست می داری ، بستان ، وگرنه ستم می کنی ؛ و آن که بر بندگان خدا ستم ورزد ، بجز بندگان ، خداوند نیز خصم او باشد ؛ و آن که خدا با او دشمنی کند ، دلیل او را نپذیرد و با خدا سرِ جنگ دارد ، تا آن گاه که بمیرد یا توبه کند ؛ و هیچ چیز چون بنیاد ستم نهادن ، نعمت خدا را دگرگون نسازد و کیفر او را نزدیک نیارد ، که خداوند ، شنوای دعای ستمدیدگان است و در کمین ستمکاران .

.


ص: 354

7384.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام لِزِیادِ بنِ أبیهِ : اِستَعمِلِ العَدلَ ، وَاحذَرِ العَسفَ وَالحَیفَ ؛ فَإِنَّ العَسفَ یَعودُ بِالجَلاءِ ، وَالحَیفَ یَدعو إلَی السَّیفِ . (1)7383.بحار الأنوار :عنه علیه السلام :ما مِن سُلطانٍ آتاهُ اللّهُ قُوَّهً ونِعمَهً ، فَاستَعانِ بِها عَلی ظُلمِ عِبادِهِ ، إلّا کانَ حَقّا عَلَی اللّهِ أن یَنزِعَها مِنهُ ، أ لَم تَر إلی قَولِ اللّهِ تَعالی : «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ» (2) ؟ (3)7384.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :فِی احتِقابِ (4) المَظالِمِ زَوالُ القُدرَهِ . (5)7385.بحار الأنوار :عنه علیه السلام :مَن جارَت وِلایَتُهُ زالَت دَولَتُهُ . (6)7386.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :بِئسَ السِّیاسَهُ الجَورُ . (7)7387.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن جارَ مُلکَهُ تَمَنَّی النّاسُ هُلکَهُ . (8)7388.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :ظُلمُ الظّالِمِ یَقودُهُ إلَی الهَلاکِ . (9)7389.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن ظَلَمَ دُمِّرَ عَلَیهِ ظُلمُهُ . (10) .

1- .نهج البلاغه : الحکمه 476 وراجع روضه الواعظین : ص 511 .
2- .الرعد : 11 .
3- .إرشاد القلوب : ص 68 .
4- .احتقب فلانٌ الإثم : کأنّه جمعه واحتقبه من خلفه ، واحتقبه بمعنی احتمله (لسان العرب : ج 1 ص 325 و 326) .
5- .غرر الحکم : ح 6512 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 355 ح 6024 .
6- .غرر الحکم : ح 8365 .
7- .غرر الحکم : ح 4404 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 193 ح 3970 .
8- .غرر الحکم : ح 8742 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 439 ح 7606 وفیه «فی ملکه» بدل «ملکه» .
9- .المواعظ العددیّه : ص 59 .
10- .غرر الحکم : ح 7836 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 452 ح 8107 .

ص: 355

7385.بحار الأنوار:امام علی علیه السلام به زیاد بن ابیه : عدالتْ پیشه ساز و از بیداد و ستم بپرهیز ؛ چرا که بیداد ، به آوارگی وا دارد و ستم ، شمشیر به میان آرد .7386.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :هیچ پادشاهی نیست که خداوند ، به وی نیرو و نعمت ارزانی دارد و او آن را در ستم بر بندگان ، به کار گیرد ؛ مگر آن که بر خداوند است که آن را از او باز ستاند . نمی بینی که خداوند فرموده است : «در حقیقتْ خداوند ، حال قومی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند» .7387.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :در ستم پیشگی ، [سبب] نابودی قدرت است .7388.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که در حکومتْ ستم ورزد ، دولتش نابود گردد .7389.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بدترین روش مدیریت ، ستمگری است .7390.عنه صلی الله علیه و آله ( لمّا قیلَ لَهُ : اُحِبُّ أن یُوَسَّعَ عَلَیَّ ف ) امام علی علیه السلام :آن که در مملکتداری ستمگری کند ، مردمان ، نابودی اش را آرزو کنند .7391.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ستمِ ستمگر ، او را به نابودی کشانَد .7392.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که ستمگری کند ، ستمش او را نابود سازد . .


ص: 356

7393.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :الجَورُ أحَدُ المُدَمِّرینَ . (1)7394.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :الظُّلمُ یُزِلُّ القَدَمَ ، ویَسلِبُ النِّعَمَ ، ویُهلِکُ الاُمَمَ . (2)7395.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :القُدرَهُ یُزیلُهَا العُدوانُ . (3)7396.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن لَم یُنصِفِ المَظلومَ مِن الظّالِمِ سَلَبَهُ اللّهُ قُدرَتَهُ . (4)10 / 2 2سَفکُ الدِّماءِ بِغَیرِ حَقٍّ7399.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : إیّاکَ وَالدِّماءَ وَسفکَها بِغَیرِ حِلِّها ؛ فَإِنَّهُ لَیسَ شَیءٌ أدنی لِنِقمَهٍ ، ولا أعظَمَ لِتَبِعَهٍ ، ولا أحری بِزَوالِ نِعمَهٍ ، وَانِقطاعِ مُدَّهٍ مِن سَفکِ الدِّماءِ بِغَیرِ حَقِّها . وَاللّهُ سُبحانَهُ مُبتَدِئٌ بِالحُکمِ بَینَ العِبادِ فیما تَسافَکوا مِنَ الدِّماءِ یَومَ القِیامَهِ .

فَلا تُقَوِّیَنَّ سُلطانَکَ بِسَفکِ دَمٍ حَرامٍ ؛ فَإِنَّ ذلِکَ مِمّا یُضعِفُهُ ویوهِنُهُ ، بَل یُزیلُهُ ویَنقُلُهُ . ولا عُذرَ لَکَ عِندَ اللّهِ ولا عِندی فی قَتلِ العَمدِ ؛ لِأَنَّ فیهِ قَوَدَ البَدَنِ . وإنِ ابتُلیتَ بِخَطَأٍ ، وأفرَطَ عَلَیکَ سَوطُکَ أو سَیفُکَ أو یَدُکَ بِالعُقوبَهِ ؛ فَإِنَّ فِی الوَکزَهِ (5) فما فَوقَها مَقتَلَهً ، فَلا تَطمَحَنَّ بِکَ نَخوَهُ سُلطانِکَ عَن أن تُؤَدِّیَ إلی أولِیاءِ المَقتولِ حَقَّهُم . (6)7400.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :بَقِیَّهُ السَّیفِ أبقی عددا ، وأکثَرُ وَلَدا . (7) .

1- .غرر الحکم : ح 1657 .
2- .غرر الحکم : ح 1734 .
3- .غرر الحکم : ح 865 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 51 ح 1319 .
4- .غرر الحکم : ح 8966 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 428 ح 7261 .
5- .الوَکْز : الضرب بجُمْع الکفّ (النهایه : ج 5 ص 219 «وکز») .
6- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 146 نحوه .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 84 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 196 ح 4004 وفیه «أنمی» بدل «أبقی» .

ص: 357



10 / 2 2 خونریزی ناروا

7390.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( آنگاه که به ایشان عرض شد : دوست دارم روزی ام گس ) امام علی علیه السلام :ستم ، یکی از نابود کننده هاست .7391.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ستم ، گام ها را بلغزانَد و نعمت ها را بستانَد و امّت ها را نابود سازد .7392.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :توانمندی را ستم از بین ببرَد .7393.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که حقّ مظلوم را از ستمگر نستاند ، خداوند ، توانش را بستاند .10 / 2 2خونریزی ناروا7396.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : بپرهیز از خون ها و ریختن آنها به ناروا ؛ چرا که چیزی مانند ریختن خون به ناحق ، کیفر را نزدیک نسازد و گناه را بزرگ نگردانَد و نعمت را نبَرد و رشته عمر را پاره نسازد ، و خداوندِ سبحان ، در روز رستاخیز ، آغاز کننده داوری بین بندگان در خون هایی است که از یکدیگر ریخته اند .

پس حکومت خود را با ریختن خونی به حرام ، نیرومند مکن که خون به حرام ریختن ، قدرت را به ناتوانی و سستی کشانَد ، بلکه دولت را از صاحب آن ، به دیگری مُنتقل سازد ، و در کشتن به ناحق ، هیچ عذری نزد خداوند و من برایت نباشد ؛ چرا که در آن ، قصاص باشد ؛ و اگر دچار خطا گشتی و تازیانه یا شمشیر یا دستت ، در کیفر ، زیاده روی کرد یا به مشت زدن و یا بیشتر از آن ، [ناخواسته] مرتکب قتلی شدی ، گردنکشی و غرور قدرت نباید تو را وا دارد که خود را برتر دانی و خون بهای کشته شده را به خانواده اش نرسانی .7397.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :مانده [ کسانی که] به شمشیر [ رفته اند] ، پایدارتر و پرشمارتر است .

.


ص: 358

10 / 2 3سوءُ التَّدبیرِ7400.امام صادق علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :سوءُ التَّدبیرِ سَبَبُ التَّدمیرِ . (1)7401.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن ساءَ تَدبیرُهُ تَعَجَّلَ تَدمیرُهُ . (2)7402.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلَی الإِدبارِ بِأَربَعٍ : سوءِ التَّدبیرِ ، وقُبحِ التَّبذیرِ ، وقِلَّهِ الِاعتِبارِ ، وکَثرَهِ الِاعتِذارِ . (3)7403.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن قَصُرَ عَنِ السِّیاسَهِ صَغُرَ عَنِ الرِّیاسَهِ . (4)7404.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :عنه علیه السلام :آفَهُ الزُّعَماءِ ضَعفُ السِّیاسَهِ . (5)7405.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :مَن تَأَخَّرَ تَدبیرُهُ تَقَدَّمَ تَدمیرُهُ . (6)7406.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مَن ساءَ تَدبیرُهُ کانَ هَلاکُهُ فی تَدبیرِهِ . (7)7401.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : إذَا انقَضی مُلکُ قَومٍ خُیِّبوا فی آرائِهِم . (8)10 / 2 4الاِستِئثار7404.امام باقر علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : الِاستِئثارُ یوجِبُ الحَسَدَ ، وَالحَسَدُ یوجِبُ البِغضَهَ ، وَالبِغضَهُ توجِبُ الِاختِلافَ ، وَالِاختِلافُ یوجِبُ الفُرقَهَ ، وَالفُرقَهُ توجِبُ الضَّعفَ ، وَالضَّعفُ یوجِبُ الذُّلَّ ، وَالذُّلُّ یوجِبُ زَوالَ الدَّولَهِ وذَهابَ النِّعمَهِ . (9) .

1- .غرر الحکم : ح 5571 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 281 ح 5068 .
2- .غرر الحکم : ح 7906 و ح 8346 .
3- .غرر الحکم : ح 10958 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 552 ح 10176 وفیه «الاغترار» بدل «الاعتذار» .
4- .غرر الحکم : ح 8536 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 450 ح 8011 .
5- .غرر الحکم : ح 3931 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 181 ح 3703 .
6- .غرر الحکم : ح 8045 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 432 ح 7421 .
7- .غرر الحکم : ح 8768 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 438 ح 7602 .
8- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 303 ح 465 .
9- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 345 ح 961 .

ص: 359



10 / 2 3 تدبیر نادرست

10 / 2 4 خودکامگی

10 / 2 3تدبیر نادرست7407.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :تدبیر نادرست ، سبب هلاکت گردد .7408.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که تدبیرش بد باشد ، نابودی اش زود رسد .7409.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با چهار چیز ، بر پشت کردن [ حکومت] ، استدلال شود : تدبیر نادرست ، زشتی اسراف ، کمی عبرت گرفتن ، و عذرخواهی فراوان .7410.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که در مدیریتْ کَم آورَد ، در ریاستْ کوچک آید .7411.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آفت پیشوایان ، سستی و ناتوانیِ سیاسی است .7412.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که تدبیرش [ از جامعه] عقب افتد ، نابودی اش جلو افتد .7413.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام :آن که به نادرستی تدبیر کند ، نابودی اش در تدبیرش باشد .7414.الإمامُ الرِّضا علیه السلام :امام علی علیه السلام از حکمت های منسوب به ایشان : هنگامی که حکومت گروهی به سر آید ، آرایشان سست شود .10 / 2 4خودکامگی7409.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام از حکمت های منسوب به ایشان : خودکامگی ، حسادت را برانگیزد ، و حسادتْ دشمنی آورد ، و دشمنی ، سبب اختلاف گردد ، و اختلاف ، باعث جدایی شود ، و جدایی ، سستی آورد ، و سستی ، سبب خواری گردد ، و خواری ، دولت را نابود سازد و نعمت ها را از میان بِبَرد .

.


ص: 360

7410.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : ثُمَّ إنَّ لِلوالی خاصَّهً وبِطانَهً فیهِمُ استِئثارٌ وتَطاوُلٌ ، وقِلَّهُ إنصافٍ فی مُعامَلَهٍ ؛ فَاحسِم مادَّهَ اُولئِکَ بِقَطعِ أسبابِ تِلکَ الأَحوالِ . ولا تُقطِعَنَّ لِأَحَدٍ مِن حاشِیَتِکَ وحامَّتِکَ (1) قَطیعَهً . ولا یَطمَعَنَّ مِنکَ فِی اعتِقادِ عُقدَهٍ (2) تَضُرُّ بِمَن یَلیها مِنَ النّاسِ فی شِربٍ ، أو عَمَلٍ مُشتَرَکٍ یَحمِلونَ مَؤونَتَهُ عَلی غَیرِهِم ، فَیَکونَ مَهنَأُ ذلِکَ لَهُم دونَکَ ، وعَیبُهُ عَلَیکَ فِی الدُّنیا وَالآخِرَهِ . وألزِمِ الحَقَّ مَن لَزِمَهُ مِنَ القَریبِ وَالبَعیدِ ، وکُن فی ذلِکَ صابِرا مُحتَسِبا ، واقِعا ذلِکَ مِن قَرابَتِکَ وخاصَّتِکَ حَیثُ وَقَعَ . وَابتَغِ عاقِبتَهُ بِما یَثقُلُ عَلَیکَ مِنهُ ؛ فَإِنَّ مَغَبَّهَ ذلِکَ مَحمودَهٌ . (3)7411.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : إیّاکَ وَالِاستِئثارَ بِمَا النّاسُ فیهِ اُسوَهٌ ، وَالتَّغابی عَمّا تُعنی بِهِ مِمّا قَد وَضَحَ لِلعُیونِ ؛ فَإِنَّهُ مَأخوذٌ مِنکَ لِغَیرِکَ . وعَمّا قَلیلٍ تَنکَشِفُ عَنکَ أغطِیَهُ الاُمورِ ، ویُنتَصَفُ مِنکَ لِلمَظلومِ . (4)7412.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام فی عُثمانَ : أنا جامِعٌ لَکُم أمرَهُ : اِستَأثَرَ فَأَساءَ الأَثَرَهَ (5) ، وجَزَعتُم فَأَسَأتُمُ الجَزَعَ ، وللّهِِ حُکمٌ واقِعٌ فِی المُستَأثِرِ وَالجازِعِ . (6) .

1- .حامّه الإنسان : خاصّته ومن یقرب منه (النهایه : ج 1 ص 446 «حمم») .
2- .العقده : الضیعه ، واعتقد ضیعهً ومالاً أی اقتناهما (لسان العرب : ج 3 ص 299 «عقد») .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 144 نحوه .
4- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 147 نحوه ، عیون الحکم والمواعظ : ص 100 ح 2296 وفیه إلی «لغیرک» .
5- .الأثَره : الاسم من آثر إذا أعطی ، والاستئثار : الانفراد بالشیء (النهایه : ج 1 ص 22 «أثر») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 30 .

ص: 361

7413.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : همچنین زمامدار را نزدیکان و خویشاوندانی است که خوی استبداد و گردن فرازی و کمیِ انصاف در معامله ها دارند . ریشه آن را با بُریدن اسباب آن ، درآور و به هیچ یک از اطرافیان و خویشاوندانت زمینی را به بخشش وا مگذار ، و مبادا در تو طمع کنند با بستن پیمانی که همسایگان را زیان برساند در بهره آب ، یا کاری مشترک که رنج آن را بر عهده دیگران نهند . پس گوارایی اش برای آنان باشد نه تو و عیب آن در دنیا و آخرت ، بر تو مانَد .

وحق را از آنِ هر که باشد ، بر عهده دار ، نزدیک یا دور ، و در این باره ، شکیبا باش و این شکیبایی را به حساب خداوند بگذار ، هر چند این رفتار ، با خویشاوندان و اطرافیانت باشد ، و عاقبت آن را در نظر بگیر با دشواری هایی که برایت آورَد ؛ چرا که پایان آن ، پسندیده است .7414.امام رضا علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : بپرهیز از خودکامگی در آنچه مردم ، در آن یکسان اند ؛ و بپرهیز از غفلت در آنچه بدان توجّه شود ، از آنچه در دیده ها نمایان است ؛ چرا که آنچه به ناروا گرفته باشی ، به دیگران برگردد و به زودی ، پرده کارها از پیش دیده ات برداشته شود و داد ستمدیده را از تو بستانند .7415.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام درباره عثمان : در کوتاه سخن ، روش او را برای شما بگویم : او به استبداد و خودکامگی فرمان می رانْد و این ، سبب تباهی کارها شد . و شما بی تابی کردید و آن هم ناستوده بود . و خداوند را حکمی است که واقع شود بر خودکامه و ناشکیبا . .


ص: 362

10 / 2 5تَضییعُ الاُصولِ7418.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :یُستَدَلُّ عَلی إدبارِ الدُّوَلِ بِأَربَعٍ : تَضییعِ الاُصولِ ، وَالتَّمَسُّکِ بِالفُروعِ (1) ، وتَقدیمِ الأَراذِلِ ، وتَأخیرِ الأَفاضِلِ . (2)7419.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :تَوَلِّی الأَراذِلِ وَالأَحداثِ الدُّوَلَ دَلیلُ انحِلالِها وإدبارِها . (3)7420.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :زَوالُ الدُّوَلِ بِاصطِناعِ السِّفَلِ . (4)10 / 3إرشاداتٌ فِی العَلاقاتِ الاِجتِماعِیَّهِ وَالسِّیاسِیَّهِ10 / 3 1قِیاسُ النّاسِ بِالنَّفسِ7418.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : وأیُّ (5) کَلِمَهِ حُکمٍ جامِعَهٍ ! : أن تُحِبَّ لِلنّاسِ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ وتَکرَهَ لَهُم ما تَکرَهُ لَها . (6)7419.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :مِن حَقِّ الرّاعی أن یَختارَ لِرَعِیَّتِهِ ما یَختارُهُ لِنَفسِهِ . (7)7420.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی کِتابِهِ إلی مُحَمَّدِ بنِ أبی بَکرٍ : وأحِبَّ لِعامَّهِ رَعِیَّتِکَ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ وأهلِ بَیتِکَ ، وَاکرَه لَهُم ما تَکرَهُ لِنَفسِکَ وأهلِ بَیتِکَ . (8) .

1- .فی الطبعه المعتمده «بالغرور» ، وما أثبتناه من طبعه النجف وبیروت .
2- .غرر الحکم : ح 10965 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 550 ح 10157 وفیه «زوال» بدل «إدبار» .
3- .غرر الحکم : ح 4523 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 202 ح 4095 .
4- .غرر الحکم : ح 5486 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 275 ح 4998 .
5- .فی هامش البحار : «کذا فی التحف ، وفی المصدر : وأحسن کلمه حکم» .
6- .تحف العقول : ص 81 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 208 ح 1 نقلاً عن السیّد ابن طاووس فی کتاب الوصایا .
7- .غرر الحکم : ح 9335 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 469 ح 8562 .
8- .الأمالی للمفید : ص 269 ح 3 عن أبی إسحاق الهمدانی ، تحف العقول : ص 180 ، الأمالی للطوسی : ص 30 ح 31 ، الغارات : ج 1 ص 249 ؛ شرح نهج البلاغه : ج 6 ص 71 .

ص: 363



10 / 2 5 ضایع کردن اصول و مبانی

10 / 3 توصیه هایی در روابط اجتماعی سیاسی

10 / 3 1 دیگران را با خود سنجیدن

10 / 2 5ضایع کردن اصول و مبانی7423.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :استدلال شود بر پشت کردن حکومت ها به چهار چیز : ضایع کردن اصول [ و مبانی ] ، چنگ زدن به فروع ، به کار گماردن فرومایگان ، و کنار گذاردن نخبگان .7424.بحار الأنوار :امام علی علیه السلام :روی کار آمدن فرومایگان و تازه به دولت رسیدگان ، نشانه فروپاشی و پشت کردن آن (دولت) است .7425.کتاب من لا یحضره الفقیه عن الفضلِ بنِ أبی قُرَّهَامام علی علیه السلام :نابودی دولت ها در به کار گماردن مردمانِ پست است .10 / 3توصیه هایی در روابط اجتماعی سیاسی10 / 3 1دیگران را با خود سنجیدن7426.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام در سفارش او به فرزندش حسن علیه السلام :چه سخن حکیمانه ای جامع تر از این که دوست بداری برای مردم ، آنچه را برای خود دوست می داری ، و مپسندی برای آنان ، آنچه را برای خود نمی پسندی .7427.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام :از وظایف زمامدار است که برای شهروندان ، برگزیند آنچه را برای خود برمی گزیند .7428.بحار الأنوار عن المفضّلِ بنِ عمرَ :امام علی علیه السلام در نامه اش به محمد بن ابی بکر : دوست بدار برای عموم شهروندانت ، آنچه را برای خود و خاندان خویش دوست می داری ، و ناپسند بدار برای آنان ، آنچه را برای خود و خاندان خویش ناپسند می شماری .

.


ص: 364

7429.الإمامُ علیٌّ علیه السلام ( مِن وَصیَّتِهِ لابنِهِ الحسنِ علیه السلام ) عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِابنِهِ الحَسَنِ علیه السلام : اِجعَل نَفسَکَ میزانا فیما بَینَکَ وبَینَ غَیرِکَ ، فَأَحبِب لِغَیرِکَ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ ، وَاکرَه لَهُ ما تَکرَهُ لَها ، ولا تَظلَم کَما لا تُحِبُّ أن تُظلَمَ ، وأحسِن کما تُحِبُّ أن یُحسَنَ إلَیکَ ، واستَقبِح مِن نَفسِکَ ما تَستَقبِحُهُ مِن غَیرِکَ ، وَارضَ مِنَ النّاسِ بِما تَرضاهُ لَهُم مِن نَفسِکَ . (1)7426.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام فی وَصِیَّتِهِ لِابنِهِ مُحَمَّدِ بنِ الحَنَفِیَّهِ : یا بُنَیَّ ! ... أحسِن إلی جَمیعِ النّاسِ کَما تُحِبُّ أن یُحسَنَ إلَیکَ ، وَارضَ لَهُم ما تَرضاهُ لِنَفسِکَ ، وَاستَقبِح مِن نَفَسِکَ ما تَستَقبِحُهُ مِن غَیرِکَ ، وحَسِّن مَعَ جَمیعِ النّاسِ خُلُقَکَ ، حَتّی إذا غِبتَ عَنهُم حَنّوا إلَیکَ ، وإذا مِتَّ بَکَوا عَلَیکَ . وقالوا: إنّا للّهِِ وإنّا إلَیهِ راجِعونَ ، ولا تَکُن مِنَ الَّذین یُقالُ عِندَ مَوتِهِ : الحَمدُ للّهِِ رَبِّ العالَمینَ . (2)7427.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :أعدَلُ السّیرَهِ أن تُعامِلَ النّاسَ بِما تُحِبُّ أن یُعامِلوکَ بِهِ . (3)7428.بحار الأنوار ( به نقل از مفضّل بن عمر ) عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ : اِصحَبِ النّاسَ بِأَیِّ خُلقٍ شِئتَ یَصحَبوکَ بِمِثلِهِ . (4)10 / 3 2مُلازَمَهُ ما یوجِبُ العِزَّ7431.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :أکرِم نَفسَکَ عَن کُلِّ دَنِیَّهٍ وإن ساقَتکَ إلَی الرَّغائِبِ ؛ فَإِنَّکَ لَن تَعتاضَ بِما تَبذُلُ مِن نَفسِکَ عِوَضا . (5) .

1- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، کشف المحجّه : ص 226 .
2- .کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 387 ح 5834 ، عیون الحکم والمواعظ: ص79 ح1914 وفیه «استقبح من نفسک ما تستقبحه من غیرک» فقط .
3- .غرر الحکم : ح 3170 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 116 ح 2580 .
4- .شرح نهج البلاغه : ج 20 ص 309 ح 539 .
5- .نهج البلاغه : الکتاب 31 ، غرر الحکم : ح 2428 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 85 ح 2056 ؛ جواهر المطالب : ج 2 ص 161 ح 139 ، ینابیع المودّه : ج 3 ص 441 ح 10 وفیه إلی «الرغائب» .

ص: 365



10 / 3 2 عزّت گرایی

7432.عنه صلی الله علیه و آله ( فی حدیثِ المعراجِ ) امام علی علیه السلام در سفارش وی به فرزندش حسن علیه السلام : نفْس خود را ترازویی میان خویش و دیگران قرار ده . پس دوست بدار برای دیگران ، آنچه را برای خود دوست می داری ، و ناپسند بدار برایشان ، آنچه را برای خویش ناپسند می داری ، و ستم مکن ، چنان که دوست نداری به تو ستم شود ، و نیکی کن ، همان گونه که دوست داری به تو نیکی شود . زشت شمار از خود ، آنچه را از دیگران زشت می شماری و خشنود باش از مردم ، بدانچه مایلی به آن ، آنان از تو خشنود باشند .7430.الکافی ( به نقل از عبد الاَعلی ، وابسته آل سام ) امام علی علیه السلام از سفارش وی به فرزندش محمد بن حنفیه : فرزندم! به تمام مردم نیکی کن ، چنان که دوست داری به تو نیکی شود ، و برای آنان ، خوش بخواه آنچه برای خویش خوش می داری ، و زشت شمار از خود ، آنچه را از دیگران زشت می شماری ، و با تمام مردم ، خُلق و خویت را نیک گردان ، تا وقتی از آنان دور شدی ، به سویت پَر کِشند و هنگامی که مُردی ، بر تو بگریند و بگویند : «ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم» و از کسانی مباش که هنگام مرگشان گفته می شود : «سپاسْ خدای را که پرورنده جهانیان است!» .7431.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :عادلانه ترین رفتار (و روش) ، آن است که با مردم ، چنان معامله کنی که دوست می داری با تو معامله کنند .7432.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ( در حدیث معراج ) امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان : با مردم ، هر گونه می خواهی رفتار کن . آنان نیز با تو چنان کنند .10 / 3 2عزّت گرایی7433.شرح نهج البلاغه:امام علی علیه السلام :نفْس خودت را از هر پستی گرامی بدار ، گرچه تو را به خواستنی ها رسانند ؛ چرا که در برابر آنچه از خود مایه می گذاری ، چیزی به دست نخواهی آورد .

.


ص: 366

7434.امام باقر علیه السلام :عنه علیه السلام :مُبایَنَهُ الدَّنایا تَکبِتُ العَدُوَّ . (1)7435.الکافی عن أحمدَ بنِ محمّدٍ بنِ أبی نصرٍ :عنه علیه السلام :لا تَفعَل ما یَضَعُ قَدرَکَ . (2)7436.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :المَوتُ ولاَ ابِتذالُ الخِزیَهِ . (3)7437.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! إنَّ المَنِیَّهَ قَبلَ الدَّنِیَّهِ ، وَالتَّجَلُّدَ قَبلَ التَّبَلُّدِ (4) . (5)7438.عنه صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :المَنِیَّهُ ولَا الدَّنِیَّهُ ، التَّقَلُّلُ ولَا التَّذَلُّلُ . (6)7435.الکافی ( به نقل از احمد بن محمّد بن ابی نصر ) عنه علیه السلام :مُقاساهُ الإِقلالِ ولا مُلاقاهُ الإِذلالِ . (7)10 / 3 3التَجَنُّبُ مِنَ المُعاداهِ7438.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :اِجتَنِبوا ... مِن تَضاغُنِ القُلوبِ ، وتَشاحُنِ الصُّدورِ ، وتَدابُرِ النُّفوسِ ، وتَخاذُلِ الأَیدی . (8) .

1- .غرر الحکم : ح 9774 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 485 ح 8954 .
2- .غرر الحکم : ح 10231 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 518 ح 9395 .
3- .غرر الحکم : ح 361 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 621 وفیه «الحرمه» بدل «الخِزْیه» .
4- .التبلّد : نقیض التجلّد ؛ بلُد بلادهً فهو بَلید ؛ وهو استکانه وخضوع (لسان العرب : ج 3 ص 96 «بلد») .
5- .الکافی : ج 8 ص 21 ح 4 عن جابر بن یزید الجعفی عن الإمام الباقر علیه السلام ، تحف العقول : ص 207 نحوه .
6- .غرر الحکم : ح 360 و ح 362 ، نهج البلاغه : الحکمه 396 وفیه «التوسّل» بدل «التذلّل» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 33 ح 620 و ص 38 ح 821 .
7- .غرر الحکم : ح 9802 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 488 ح 9044 وفیه «الأرذال» بدل «الإذلال» .
8- .نهج البلاغه : الخطبه 192 ، غرر الحکم : ح 4544 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 200 ح 4046 .

ص: 367



10 / 3 3 پرهیز از دشمنی

7439.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دوری جُستن از پستی ها ، دشمن را خوار گردانَد .7440.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آنچه جایگاهت را پایین آورد ، انجام مده .7441.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :مرگ ، و نه خواری و رسوایی!7442.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :ای مردم! به درستی که مُردن ، جلوتر (و بهتر) از پستی کشیدن است ، و تازیانه خوردن ، جلوتر (و بهتر) از خواری کشیدن است .7443.الإمامُ زینُ العابدینَ علیه السلام ( مِن دُعائهِ علیه السلام فی مَکارِمِ الأخلاقِ و ) امام علی علیه السلام :مُردن [آری] و پستی کشیدن ، نه! به اندکْ ساختن [آری] و خواری کشیدن ، نه!7444.عنه علیه السلام ( أیضا ) امام علی علیه السلام :رنجِ کمبود (نداری) را تحمّل کردن [آری] و با خواری روبه رو شدن ، نه!10 / 3 3پرهیز از دشمنی7441.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بپرهیزید ... از کینه هم را در دل داشتن و تخم نفاق در سینه کاشتن ، و از هم بریدن و دست از یاری یکدیگر کشیدن .

.


ص: 368

7442.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :خالِطُوا النّاسَ مُخالَطَهً إن مِتُّم مَعَها بَکَوا عَلَیکُم ، وإن عِشتُم حَنّوا إلَیکُم . (1)7443.امام زین العابدین علیه السلام ( در بخشی از دعای خود در زمینه خویهای والا و رفتا ) عنه علیه السلام :رَأسُ الجَهلِ مُعاداهُ النّاسِ . (2)7444.امام زین العابدین علیه السلام ( در همان دعا ) عنه علیه السلام :مِن سوءِ الِاختِیارِ مُغالَبَهُ الأَکفاءِ ، ومُعاداهُ الرِّجالِ . (3)7445.عنه علیه السلام ( أیضا ) عنه علیه السلام :مَن حارَبَ النّاسَ حُرِبَ . (4)7446.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :حُسنُ العِشرَهِ یَستَدیمُ المَوَدَّهَ . (5)7447.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام :بِحُسنِ العِشرَهِ تَدومُ المَوَدَّهُ . (6)7445.امام زین العابدین علیه السلام ( نیز در همان دعا ) عنه علیه السلام :أماراتُ الدُّوَلِ إنشاءُ الحِیَلِ . (7)7446.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام :الواحِدُ مِنَ الأَعداءِ کَثیرٌ . (8)7447.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :یا بَنِیَّ إیّاکُم ومُعاداهُ الرِّجالِ ؛ فَإِنَّهُم لا یَخلونَ مِن ضَربَینِ : مِن عاقِلٍ یَمکُرُ بِکُم ، أو جاهِلٍ یَعجَلُ عَلَیکُم ، وَالکَلامُ ذَکَرٌ ، وَالجَوابُ اُنثی ؛ فَاذَا اجتَمَعَ الزَّوجانِ فَلابُدَّ مِنَ النِّتاجِ . ثُمَّ أنشَأَ یَقولُ :


سَلیمُ العِرضِ مَن حَذَرَ الجَوابا

ومَن دارَی الرِّجالَ فَقَد أصابا ومَن هابَ الرِّجالَ تَهَیَّبوهُ

ومَن حَقَّرَ الرِّجالَ فَلَن یُهابا (9) .

1- .نهج البلاغه: الحکمه 10 ، غرر الحکم : ح 5070 وفیه «غبتم» بدل «عشتم» ، بحار الأنوار : ج 74ص 167ح 35 .
2- .غرر الحکم : ح 5247 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 264 ح 4814 .
3- .غرر الحکم : ح 9352 و ح 9429 ولیس فیه «ومعاداه الرجال» ، عیون الحکم والمواعظ : ص 469 ح 8555 .
4- .غرر الحکم : ح 9013 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 427 ح 7252 .
5- .غرر الحکم : ح 4811 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 228 ح 4380 .
6- .غرر الحکم : ح 4200 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 187 ح 3820 .
7- .غرر الحکم : ح 1230 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 127 ح 2902 .
8- .غرر الحکم : ح 1149 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 45 ح 1107 .
9- .الخصال : ص 72 ح 111 عن محمّد بن أحمد الکاتب النیسابوری ، روضه الواعظین : ص 412 نحوه ولیس فیه الشعر ؛ شعب الإیمان : ج 6 ص 344 ح 8448 عن أبان بن تغلب ، کنز العمّال : ج 3 ص 695 ح 8489 .

ص: 369

7448.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :با یکدیگر دشمنی مکنید که زداینده [ی ایمان] است .7449.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :اوج نادانی ، دشمنی با مردم است .7450.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :از انتخاب های ناشایست است : کشمکش کردن با همتایان ، و دشمنی ورزیدن با مردمان .7448.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :آن که با مردمْ ستیز کند ، با او دشمنی شود .7449.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دنیا بر دشمنان یکدیگر ، تنگ است .7450.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دشمنی کردن با مردان از خصلت های مردم نادان است .7451.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر شما باد پیوند و هماهنگی با یکدیگر ، و بپرهیزید از جدایی و دوری .7451.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :یک دشمن [ هم] بسیار است .7452.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :«فرزندانم! بپرهیزید از دشمنی با مردمان ؛ چرا که آنان ، از دو دسته خارج نیستند : خردمندی که با شما حیله ورزد ، یا نادانی که به سرعت با شما تلافی کند . سخن ، نَر است و پاسخ ، مادینه . هرگاه نر و ماده جمع گردند ، قهرا نتیجه ای [ حاصل ]آید» .

سپس این شعر را سرود :


«آبرومند ، کسی است که در پاسخ دادن ، احتیاط و حزم به خرج دهد


و آن که با مردمان مدارا کند ، به مقصد رسد . آن که برای مردمان ، حریم نگه دارد ، آنان [ نیز] برایش احترام قائل شوند


و آن که مردمان را تحقیر کند ، احترامی نخواهد داشت» . .


ص: 370

10 / 3 4الوَفاءُ بِالعَهدِ7455.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :أیُّهَا النّاسُ ! وإنَّ الوَفاءَ تَوأَمُ الصِّدقِ ، ولا أعلَمُ جُنَّهً أوقی مِنهُ ، وما یَغدِرُ مَن عَلِمَ کَیفَ المَرجِعُ (1) ، ولَقَد أصبَحنا فی زَمانٍ قَدِ اتَّخَذَ أکثَرُ أهلِهِ الغَدرَ کَیسا (2) ، ونَسَبَهم أهلُ الجَهلِ فیهِ إلی حُسنِ الحیلَهِ . (3)7456.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :مِن أفضَلِ الإِسلامِ الوَفاءُ بِالذِّمامِ . (4)7457.سنن أبی داوود عن رسولِ اللّه ِ صلی الله علیه و آل ( لِرَسولَینِ بَعثَهُما مُسیلَمهُ ) عنه علیه السلام فی عَهدِهِ إلی مالِکٍ الأَشتَرِ : وإن عَقَدتَ بَینَکَ وبَینَ عَدُوِّکَ عُقدَهً ، أو ألبَستَهُ مِنکَ ذِمَّهً فَحُط عَهدَکَ بِالوَفاءِ ، وَارعَ ذِمَّتَکَ بِالأَمانَهِ ، وَاجعَل نَفسَکَ جُنَّهً دونَ ما أعطَیتَ ؛ فَإِنَّهُ لَیسَ مِن فَرائِضِ اللّهِ شَیءٌ النّاسُ أشَدُّ عَلَیهِ اجتِماعا مَعَ تَفَرُّقِ أهوائِهِم وتَشَتُّتِ آرائِهِم مِن تَعظیمِ الوَفاءِ بِالعُهودِ . وقَد لَزِمَ ذلِکَ المُشرِکونَ فیما بَینَهُم دونَ المُسلِمینَ لِمَا استَوبَلوا (5) مِن عَواقِبِ الغَدرِ . فَلا تَغدِرَنَّ بِذِمَّتِکَ ، ولا تَخیسَنَّ بِعَهدِکَ ، ولا تَختِلَنَّ عَدُوَّکَ ؛ فَإِنَّهُ لا یَجتَرِئُ عَلَی اللّهِ إلّا جاهِلٌ شَقِیٌّ . وقَد جَعَلَ اللّهُ عَهدَهُ وذِمَّتَهُ أمنا أفضاهُ بَینَ العِبادِ بِرَحمَتِهِ ، وحَریما یَسکُنونَ إلی مَنَعَتِهِ ویَستَفیضونَ إلی جِوارِهِ . فَلا إدغالَ ولا مُدالَسَهَ ولا خِداعَ فیهِ .

ولا تَعقِد عَقدا تُجَوِّزُ فیهِ العِلَلَ ، ولا تُعَوِّلَنَّ عَلی لَحنِ قَولٍ بَعدَ التَّأکیدِ وَالتَّوثِقَهِ ، ولا یَدعُوَنَّکَ ضیقُ أمرٍ لَزِمَکَ فیهِ عَهدُ اللّهِ إلی طَلَبِ انفِساخِهِ بِغَیرِ الحَقِّ ؛ فَإِنَّ صَبرَکَ عَلَی ضیقِ أمرٍ تَرجُو انفِراجَهُ وفَضلَ عاقِبَتِهِ خَیرٌ من غَدرٍ تَخافُ تَبِعَتَهُ ، وأن تُحیطَ بِکَ مِنَ اللّهِ فیهِ طِلبَهٌ ، فَلا تَستَقبِلُ فیها دُنیاکَ ولا آخِرَتَکَ . (6) .

1- .أی من علم الآخره وطوی علیها عقیدته منعه ذلک أن یغدر (شرح نهج البلاغه : ج 2 ص 313) .
2- .الکَیْس : العقل (النهایه : ج 4 ص 217 «کیس») .
3- .نهج البلاغه : الخطبه 41 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 98 نحوه ، عیون الحکم والمواعظ : ص 152 ح 3334 وفیه إلی «أوقی منه» ؛ المعیار والموازنه : ص 96 نحوه .
4- .عیون الحکم والمواعظ : ص 471 ح 8614 .
5- .الوبال : الوخامه وسوء العاقبه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1901 «وبل») .
6- .نهج البلاغه : الکتاب 53 ، تحف العقول : ص 145 نحوه وراجع دعائم الإسلام : ج 1 ص 368 وعیون الحکم والمواعظ : ص 162 ح 3463 .

ص: 371



10 / 3 4 وفا به پیمان

10 / 3 4وفا به پیمان7454.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :ای مردم! به درستی که وفا ، همزاد راستی است ، و هیچ سپری بازدارنده تر از آن نمی شناسم . آن که از چگونگی رستاخیزْ آگاه شود ، دغلکاری نکند . در زمانه ای به سر می بریم که بسیاری از مردمان ، دغلکاری را زیرکی دانسته اند و نادانان ، آنها را چاره اندیشی خوانند .7455.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام :برترین [ خصلت] مسلمانی ، وفا به پیمان هاست .7456.امام علی علیه السلام :امام علی علیه السلام در سفارش نامه اش به مالک اشتر : اگر با دشمنت پیمانی بستی یا به او امان دادی ، به عهد خویش وفا کن و آنچه بر ذمّه داری ، ادا نما ، و خود را چون سپری ، برابرِ پیمانت قرار ده ؛ چرا که مردم ، بر هیچ چیز از واجب های خدا ، همچون بزرگ شمردن وفای به عهد ، سختْ هم داستان نباشند ، با هواهایی گونه گون و رأی های مخالف یکدیگر که دارند ؛ و مشرکان نیز جدا از مسلمانان ، وفای به عهد را لازم می شمردند ، بدان جهت که زیانِ فرجام ناگوار پیمان شکنی را به دوش کشیدند . پس در آنچه به عهده گرفته ای ، خیانت مکن و پیمانی را که بسته ای ، مشکن ، و دشمنت را مفریب که جز نادانِ بدبخت ، بر خدا جرئت نورزد ، و خداوند ، پیمان و ذمّه خود را امانی قرار داده ، و از روی رحمت خویش آن را میان بندگان ، همگانی کرده است و آن را چون حریمی استوار ساخته ، تا در سایه اش بیارامند و بدان پناه بَرَند . پس در پیمان ، خیانت ، فریب و مکر ، راه ندارد .

و پیمانی مبند که در آن برای بهانه تراشی جایی گذاری ، و پس از استواری عهد و پیمان ، برای بر هم زدن آن ، به عبارت های دو پهلو تکیه مکن ؛ و مبادا سختی پیمانی که بر عهده ات افتاده ، تو را وا دارد که به ناحق ، آن را بر هم زنی ؛ چرا که شکیبایی در کار دشواری در آن ، که امید به گشایش داری و پایان نیکویش را انتظار می کشی ، بهتر است از پیمان شکنی ای که از پیامدهایش هراس داری ؛ و [ بپرهیز] از این که خداوند ، تو را بازخواست کند و در دنیا و آخرت نتوانی درخواست بخشش کنی .

.


ص: 372

10 / 3 5أداءُ الأَمانَهِ7459.عنه علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :أدُّوا الأَمانَهَ إلی مَنِ ائتَمَنَکُم ولَو إلی قَتَلَهِ أولادِ الأَنبِیاءِ علیهم السلام . (1)7460.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :لا تَخُن مَنِ ائتَمَنَکَ وإن خانَکَ ، ولا تُذِع سِرَّه وإن أذاعَهُ . (2)7461.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :عنه علیه السلام مِن کِتابٍ لَهُ علیه السلام إلَی الأَشعَثِ بنِ قَیسٍ : وإنَّ عَمَلَکَ لَیسَ لَکَ بِطُعمَهٍ ، ولکِنَّهُ فی عُنُقِکَ أمانَهٌ ، وأنتَ مُستَرعیً لِمَن فَوقَکَ. (3)7458.امام علی علیه السلام :عنه علیه السلام مِن عَهدٍ لَهُ إلی بَعضِ عُمّالِ الصَّدَقاتِ : مَن لَم یَختَلِف سِرُّهُ وعَلانِیَتُهُ وفِعلُهُ ومَقالَتُهُ فَقَد أدَّی الأَمانَهَ ، وأخلَصَ العِبادَهَ . وأمَرَهُ ألّا یَجبَهَهُم (4) ولا یَعضَهَهُم (5) ، ولا یَرغَبَ عَنهُم تَفَضُّلاً بِالإِمارَهِ عَلَیهِم ؛ فَإِنّهُمُ الإِخوانُ فِی الدّینِ ، وَالأَعوانُ عَلَی استِخراجِ الحُقوقِ . وإنَّ لَکَ فی هذِهِ الصَّدَقَهِ نَصیبا مَفروضا ، وحَقّا مَعلوما ، وشُرَکاءَ أهلَ مَسکَنَهٍ ، وضُعَفاءَ ذَوی فاقَهٍ ، وإنّا مُوَفّوکَ حَقَّکَ ، فَوَفِّهِم حُقوقَهُم ، وإلّا تَفعَل فَإِنَّکَ مِن أکثَرِ النّاسِ خُصوما یَومَ القِیامَهِ ، وبُؤسی لِمَن خَصمُهُ عِندَ اللّهِ الفُقَراءُ وَالمَساکینُ والسّائِلونَ وَالمَدفوعونَ وَالغارِمونَ وَابنُ السَّبیلِ . ومَنِ استَهانَ بِالأَمانَهِ ورَتَعَ فِی الخِیانَهِ ولَم یُنَزِّه نَفسَهُ ودینَهُ عَنها فَقَد أحَلَّ بِنَفسِهِ الذُّلَّ وَالخِزیَ فِی الدُّنیا ، وهُوَ فِی الآخِرَهِ أذَلُّ وأخزی . وإنَّ أعظَمَ الخِیانَهِ ، خِیانَهُ الاُمَّهِ ، وأفظَعَ الغِشِّ غِشُّ الأَئِمَّهِ . وَالسَّلامُ . (6) .

1- .الخصال : ص 614 ح 10 عن أبی بصیر ومحمّد بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 75 ص 115 ح 8 .
2- .تحف العقول : ص 81 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 519 ح 9426 وفیه «ولا تشن عدوّک وإن شانک» بدل «ولا تذع ...» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 208 ح 1 نقلاً عن السیّد ابن طاووس فی کتاب الوصایا ؛ نظم درر السمطین : ص 167 ، کنز العمّال : ج 16 ص 178 ح 44215 نقلاً عن الوکیع والعسکری فی المواعظ .
3- .نهج البلاغه : الکتاب 5 ؛ جواهر المطالب : ج 2 ص 26 ولیس فیه ذیله .
4- .من الجَبْه : وهو الاستقبال بالمکروه (لسان العرب : ج 13 ص 484 «جبه») .
5- .عَضَهه یعضَهه : قال فیه ما لم یکن (لسان العرب : ج 13 ص 515 «عضه») .
6- .نهج البلاغه : الکتاب 26 ، بحار الأنوار : ج 33 ص 528 ح 719 .

ص: 373



10 / 3 5 گزاردن امانت

10 / 3 5گزاردن امانت7461.امام صادق علیه السلام :امام علی علیه السلام :امانت را به آن که شما را امین شمُرَد ، بازگردانید ؛ گرچه قاتلان فرزندان پیامبران باشند .7462.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :بر آن که تو را امین شمُرَد ، خیانت مکن ، گرچه به تو خیانت ورزد ؛ و رازش را فاش مساز ، گرچه خود ، آن را فاش سازد .7463.الإمامُ الصّادقُ علیه السلام :امام علی علیه السلام از نامه او به اشعث بن قیس : به درستی که کاری که بر عهده توست ، لقمه ای نیست برای تو ؛ بلکه امانتی است بر گردنت و تو در نظارت بالا دستانت قرار داری .7464.عنه علیه السلام :امام علی علیه السلام از نامه اش به یکی از مأموران مالیات : آن که آشکار و نهانش و کردار و گفتارش دو گونه نباشد ، امانت را گزارده و عبادت را خالص ، به جای آورده است و او را فرمان دهم که [ زیردستان را ]نرنجاند و بدانان ، بهتان نزند و به سبب امیر بودن ، از آنها رو برنگرداند ؛ چرا که آنان ، در دینْ برادرند و در به دست آوردن حقوق ، مددکار .

و تو را در این زکات ، بهره ای معیّن و حقّی معلوم و شریکانی ناتوان و تنگ دست است . ما حقّ تو را به تمام می پردازیم . پس تو هم حقوق آنان را به تمام ، به آنان برسان ؛ وگرنه ، روز رستاخیزْ دارای بیشترین دشمنانی ؛ و بدا به حال کسی که نزد خداوند ، دشمنانش مستمندان ، تهی دستان ، درخواست کنندگان ، رانده شدگان ، بدهکاران ، و در راه ماندگان باشند .

و آن که امانت را سَبُک شمارد و در آن خیانت روا دارد و جان و دین خود را از خیانتْ پاک ننماید ، خود را در دنیا به خواری و رسوایی افکنده است و چنین کسی ، در آخرتْ فراری تر و رسواتر است ؛ و به درستی که بزرگ ترین خیانت ، خیانت به مردمان است و زشت ترین دغلکاری ، ناراستی است با پیشوایان . والسلام!

.


ص: 374

10 / 3 6الاِستِثمارُ مِن عُلومِ الأَجانِبِ7467.عنه صلی الله علیه و آله :الإمام علیّ علیه السلام :ضالَّهُ الحَکیمِ الحِکمَهُ ؛ فَهُوَ یَطلُبُها حَیثُ کانَت . (1)7462.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :ضالَّهُ العاقِلِ الحِکمَهُ فَهُوَ أحَقُّ بِها حَیثُ کانَت . (2)7463.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :خُذِ الحِکمَهَ أنّی کانَت ؛ فَإِنَّ الحِکمَهَ ضالَّهُ کُلِّ مُؤمِنٍ . (3)7464.امام صادق علیه السلام :عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ؛ فَلیَطلُبها ولَو فی أیدی أهلِ الشَّرِّ . (4) .

1- .غرر الحکم : ح 5897 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 309 ح 5432 وفیه «أحقّ بها» بدل «یطلبها» .
2- .غرر الحکم : ح 5896 .
3- .غرر الحکم : ح 5043 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 243 ح 4628 .
4- .تحف العقول : ص 201 .

ص: 375



10 / 3 6 بهره گیری از دانش های دیگران

10 / 3 6بهره گیری از دانش های دیگران7467.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانشِ هرکس را که می داند ، فرا گیر ، و دانشت را به کسی که نمی داند بیاموز . هر گاه چنین کردی ، [خداوند ]آنچه را ندانی ، به تو بیاموزد و از آنچه می دانی ، بهره ببری .7468.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :دانش ، گمشده مؤمن است ، پس آن را حتی از دست مشرکان بگیرید ، و هیچ یک از شما از فرا گرفتنِ حکمت از هر که بشنود خودداری نکند .7469.عنه صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :حکمت را هر کجا یافتی فراگیر . به درستی که حکمت ، گمشده هر مؤمن است .7468.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :امام علی علیه السلام :حکمت ، گمشده مؤمن است ؛ باید آن را بجوید ، گرچه در اختیار بدکاران باشد .

.


ص: 376

7469.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :خُذُوا الحِکمَهَ ولَو مِنَ المُشرِکینَ . (1)7470.رسولُ اللّه ِ صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ؛ فَالتَقِفها ولَو مِن أفواهِ المُشرِکینَ . (2)7471.الإمامُ علیٌّ علیه السلام :عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ؛ فَاطلُبوها ولَو عِندَ المُشرِکِ تَکونوا أحَقَّ بِها وأهلِها . (3)7472.عنه علیه السلام :عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ کُلِّ مُؤمِنٍ ؛ فَخُذوها ولَو مِن أفواهِ المُنافِقینَ . (4)7473.الإمامُ الباقرُ علیه السلام :عنه علیه السلام :الحِکمَهُ ضالَّهُ المُؤمِنِ ؛ فَخُذِ الحِکمَهَ ولَو مِن أهلِ النِّفاقِ . (5)7470.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عنه علیه السلام :خُذِ الحِکمَهَ أنّی أتَتکَ ؛ فَإِنَّ الحِکمَهَ تَکونُ فی صَدرِ المُنافِقِ ، فَتَلَجلَجُ فی صَدرِهِ حَتّی تَخرُجَ ، فَتَسکُنَ إلی صَواحِبِها فی صَدرِ المُؤمِنِ . (6)10 / 3 7الاِستِقلالُ الثَّقافِیُّ7473.امام باقر علیه السلام :الإمام علیّ علیه السلام :قَلَّ مَن تَشَبَّهَ بِقَومٍ إلّا أوشَکَ أن یَکونَ مِنهُم . (7)7474.عنه علیه السلام :الإمام الصادق علیه السلام :کانَ أمیرُ المُؤمِنینَ علیه السلام یَقولُ : لا تَزالُ هذِهِ الاُمَّهُ بِخَیرٍ ما لَم یَلبَسوا لِباسَ العَجَمِ ، ویَطعَموا أطعِمَهَ العَجَمِ ، فَإذا فَعَلوا ذلِکَ ضَرَبَهُم اللّهُ بِالذُّلِّ . (8) .

1- .المحاسن : ج 1 ص 360 ح 771 عن علیّ بن سیف ، بحار الأنوار : ج 2 ص 97 ح 41 .
2- .تنبیه الخواطر : ج 1 ص 81 .
3- .الأمالی للطوسی : ص 625 ح 1290 عن أبی أحمد عبید اللّه بن الحسین عن الإمام الجواد عن آبائه علیهم السلام .
4- .غرر الحکم : ح 1829 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 22 ح 145 .
5- .نهج البلاغه : الحکمه 80 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 94 .
6- .خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 94 ، نهج البلاغه : الحکمه 79 وفیه «کانت» بدل «أتتک» ؛ ربیع الأبرار : ج 3 ص 197 وفیه «أین کانت» بدل «أنّی أتتک» .
7- .نهج البلاغه : الحکمه 207 ، خصائص الأئمّه علیهم السلام : ص 115 ، نزهه الناظر : ص 53 ح 31 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 162 ح 3464 وفیه «یصیر» بدل «یکون» .
8- .المحاسن : ج 2 ص 178 ح 1504 و ص 222 ح 1669 کلاهما عن طلحه بن زید ، بحار الأنوار : ج 66 ص 323 ح 6 .

ص: 377